Schweizerdeutsch & Alemannisch (ohne Schwäbisch) (Dialekte)

Zwitserduits & Alemannisch (zonder Zwabisch) (dialecten)

Swiss German & Alemannic (without Swabian) (dialects)

 

Inleiding

Dit samenstelling toont sommige linguïstische aspecten aan.

Standardduits: (Standarddeutsch): officiële schrijftaal in Duitsland en verdere landen.

Wij vermijden het begrip „Hochdeutsch“ (hoogduits) omdat het verwarrend is (b. v. hoogduitse dialecten).

 

 

Regionale variëteiten

Grove indeling in ongeveer 10 dialectgroepen / Alemannische streektalen:

In Zwitserland: Zurich, Bern, Bazel, St. Gallen, Binnen-Zwitserland, Grauwbunden, Wallis.

Buiten Zwitserland: Liechtenstein (FL), Voorarlberg, Zwarte Woud.

In de dialectcontinuüm worden tot aan 100 dialecten onderscheiden.

In dit samenstelling wordt de uitspraak gegeven voor de agglomeratie Zurich.

Hoogalemannisch + hoogstalemannisch: Zwitserland (Duitstalige geweest zonder Samnaun), Liechtenstein, Oostenrijk (Arlberg).

Nederalemannisch (wordt steeds minder belangrijk): Duitsland (zuidelijkst), Oostenrijk (Voorarlberg), Frankrijk (Elzas), Italië (noordelijkst), Venezuela (Alemán Coloniero: uitstervend).

In de stad Bazel wordt Nederalemannisch gesproken, zie hieronder. 

 

Alemannisch taalgebied (zie kaart)

 

Alemannisch

overig Opperduits

Middel Duits

overige Germaanse

(streek-)talen

overige talen

Nederalemannisch (geel)

- Opperrijn-Alemannisch

- Bodenmeer-Alemannisch

- Voorarlbergisch

- Elzassisch

Hoogalemannisch (oranje)

- Zwitserduits (Bern,
   Bazel, Zurich,
   Sint Gallen)

- Liechtensteenisch

- Arlbergisch

- Zwartwoudisch

Hoogstalemannisch (rood)

Bern Opperland, Wallis, 
Binnen-Zwitserland, 
Grauwbunden

Zwabisch (magenta)

 

Beiers

-    Noord Beiers (lichtgroen)

-    Centraal Beiers
(grasgroen)

-    Zuid Beiers (donkergroen)

 

 

Frankisch

- Oost-Frankisch
  (lichtpaars)

- Zuid-Frankisch
  (donkerpaars)

(blauw)

(von West
naar Oost)

 

Rijnse Waaier:

- Ripuarisch / Keuls

- Letzebuergesch / Luxemburgisch

- Moeselfrankisch

- Rijnfrankisch

 

Thuringisch

Saksisch

Berlijnisch

Nederslaskisch

Nederduits

(oker)

 

Nederlands

(lichtgrijs)

 

(West-)Fries

(donkergrijs)

 

Limburgs (lichtoker)

 

 

 

Romanse talen (grijs)

- Frans

- Italiaans

- Raeto-Romaans        

 

 

Slavisch (grijs)

 

 

 

 

Woordenschat

Vele Zwitserduits woorden hebben equivalenten in het Standaardduits, b. v.

·     hu:z̊     -->     Haus (huis)

·     χalb   -->     Kalb (kalf)

In sommige woorden zijn de equivalenten moeilijk te detecteren, b. v.  

·     wʏətig     --> wütend (woedend)

·     ʏbərχo:   --> bekommen (ontvangen, krijgen)

·     li:slig       --> leise   (zacht, zwak, stilletjes, fluisterig)

·     dunʃtig  --> Donnerstag  (donderdag)  ,  ook:  dunstig  (dampig)

·     χʏŋəl     --> Kaninchen (konijn)

Enkele Zwitserduitse woorden zonder standaardduitse equivalenten hebben equivalenten in het Nederlands, b. v.: sakgəld -> zakgeld, ʃlipfə -> slippen, krætli -> kratje, ʦæmələpərə -> samen-lebberen (figuratief)) of Nederlands dialecten (b. v. rugələ -> roegelen).

Typisch Zwitsere woorden: --> Helvetismen, b. v.:

·     lupfə   (op)tillen   (Hosenlupf: worstelen: iemand aan de broek omhoogheffen)

·     garaʒɪst (herkomst: Frans) (-> automonteur, garagenmonteur, automecanicien)

·     jas (-> kaartspeel met 36 kaartjes (Hart Ruit Klaver Schop Boer Vrouw Heer): cf klaverjassen, puntjassen, kruisjassen; jasə(-> pandoeren, „Jass“ spelen).

Begroeting:

·     grʏəʦi (mitənand)   (u-vorm)   -     sali ʦæmə   (jij-vorm)

Afscheid nemen van iemand:

·     uf widərluegə, adiø (mitənand)  (u-vorm)   -     tʃaʊ̯, tʃʏs (ʦæmə)   (jij-vorm)

Zwitserduits gebruikt meer Franse woorden dan standaardduits, b. v.:

·     velo    fiets (rijwiel, tweewieler)   (Frans: vélo; standaardduits: Fahrrad, Rad, Zweirad)

·     trotwa:r  stoep, trottoir  (Frans: trottoir; standaardduits: Bürgersteig, Gehsteig)

Dichtbij de franstalige grens (Romandie) komen gallicismen voor.

Enkele woorden kunnen gelijk en anders gebruikt worden dan in standaardduits, b. v.:

·     də altag  (gelijk als standaardduits: der Alltag) de sleur, het alledagsleven, de weekdag

·     altag  (verschillend van standaardduits) alle dagen, elke dag, altijd.

·     sekretær    (in Zwitserduits frequenter: secretaire (werktafel / meubel),
                  in standdaardduits frequenter: secretaris (ambtenaar).

Werkwoorden met „aanvoegsels“ worden vaak gebruikt:

·     u:f tuə  (in plaats van:  øfnə) openen / open doen

·     ʦuə tuə  (in plaats van:  ʃlʏ:sə) sluiten / dichtdoen

Sommige woorden worden reginaal gebruikt, b. v.:

·     hudlə   regenen, hozen, plenzen, roezen (onweer)

·     fərhudlət   gehavend, versjofeld, stukgescheurd, onverzorgd, versleten, verregend

·     bʏtʃgi (streek Zurich) – groɪ̯pʃi (streek Bern)    klokhuis (van en fruit)

·     əs hæt mi(χ) gliʦt     Ik lig ziek in bed

De register is vaak informeel, bijna vulgair b. v.:

·     ʃnudərlumpə   snotlap,    in plaats van  nastuəχ  zakdoek(je)

·     saɪ̯χə   zeiken / plenzen,    in plaats van  bislə / rəgnə  plassen /regenen

·     hundsfərloχətə
(letterlijk: een dode hond onder de grond stoppen) evenement van minste belang (pejoratief)

Regionale specialiteiten:

rok: algemeen: gelijk als in standaardduits (-> rok for vrouwen), uitzondering BE (-> jas for mannen: colbert).

 

Het Zwitserduits gebruikt meer stopwoorden (= overbodig, weglaatbaar) en „kukel woorden“ (= ongedefinieerd, plaatshouder) dan standaardduits.

 

Het Zwitserduits vormt samenstellingen (composities) gelijk als het standaardduits; samenstellingen lijken soms meer op de standaardtalige equivalenten, b. v.:

rɔs  –   pfærderənə   Pferd – Pferderennen     paard – paardenrennen / paardenrace / rensport

χilə – χirχəlati:n    Kirche – Kirchenlatein     kerk – Kerklatijn.

Dat lijkt op Nederlandse vorming: wiel – reuzenrad (niet: joekel wiel) ,
(wiel --> wheel (Engels); rad --> Rad (Duits: Riesenrad).

Sommige woorden kunnen intensiverend gebruikt worden:

χaɪ̯bə guət    heel goed  (oorspronkelijk: χaɪ̯b = ros / paard: Gaul (Duits) <-- caballo (Romaans);

maar: χaɪ̯bə (werkwoord)   spoeden, hollen, zich haasten, hard lopen, opschieten

Vloektirades zijn mogelijk, b. v.:

huərəgopfərtamihuərəsekəlsiəχnonemal

letterlijk: hoer(en) God verdoem me hoer(en) klootzak sukkel nog een keer.

 

 

Uitspraak

De uitspraak van de meesten woorden wijkt in Zwitserduits van de standaardduitse uitspraak af.

Systematische vervormingen:

-> monoftongering / diftongering,

-> enkele vocalen een beetje anders uitgesproken (b. v. lenis versus fortis),

-> endingen verdwijnen (afkapping),

-> medeklinker worden ingevoegd (hiaten vermijden).

Voorbeelden:

·     fogəl   (standaardduits: fo:gəl)   vogel

·     wagə   (standaardduits: wa:gən) wagen, voertuig

·     mu:r       (Mauer)        muur

·     hʏ:sər    (Häuser)      huizen

·     briəf    (standaardduits: bri:f)      brief

·     wʏsə     (wissen)      weten

·     χʏʦlə   (kitzeln)       kietelen

·     sumər   (Sommer)   zomer

·     ʃtaɪ̯     (Stein)      steen

·     wi:       (Wein)      wijn

·     χli:      (klein)        klein

·     nø:χ       (nahe)        naar

·     ru:χ        (rauh)         ruw

·     tuŋkəl  (dunkel)  donker, duister

·     pu:r      (Bauer)   boer

·     purʃ     (Bursche)  bink, knaap

·     æntli     (endlich)  eindelijk

·     tanʦə    (standaardduits: thanʦən)  dansen

·     tʏkə  / dukə  (ducken)    duiken, intrekken, zich bukken
(in Duits & Zwitserduits steeds regelmatig vervoegd)

Klemtoon middels uitrekking:

·     də   dæ:   (standaardduits: dieser)     deze, die

·     ər    æ:r     (standaardduits: er)        hij

·     da   da:     (standaardduits: hier, da)    hier

Zwitserduitse uitspraak is vaak bijna als de middelhoogduitse uitspraak, b. v.

middelhoogduits vuoz, Zwitserduits fuəz̊, Standardduits Fuss, Nederlands voet.

Soms heeft een woord regionaal verschillende uitspraken, b. v.:

frʏənər (streek Zurich) – frʏəχər (streek Bern)  vroeger, toen, in vroegere tijd.

De lengte van een klinker kan de betekenis veranderen, b. v.

ʃpilʦʏg  (enkelvoud = meervoud) Spielzeug/e, speelgoed/speeltje/speeltuigen

ʃpi:lʦʏ:g  Spielzüge: combinaties (sport) / zetten (spel)  (enkelvoud: ʃpi:lʦu:g)

ʃpilʦʏg isəba:n   Spielzug (Holzbahn ...): speeltrein (voor kinderen)

Zwitserduits gebruikt meer assimilatie dan standaardduits:

·     simər       (sind wir)   zijn we

·     saŋkalə  (St. Gallen)    Sint Gallen

Op het platteland „assimileren“ de lieden meer dan in de steden.

 

 

Formulering

Zwitserduits heeft minder taalcultuur dan standaardtaal en vervalt soms tot overdrijvingen, b. v.:

iχ arbaɪ̯tə mit pfʏdər ʦæmə diə knap ʦu də windlə us sind.

letterlijk: Ik werk samen met peuters die nipt uit de luiers zijn.

betekenis: Aan de werkplaats zijn mijn collega’s jong en onervaren.

 

sta: (staan) kan voor beweging gebruikt worden:

sta: as fənʃtər  (Stell dich ans Fenster) Ga bij het raam staan.

 

In plaats van  gʃlosni tʏrə  zeggen enkele sprekers  ʦuəi tʏrə  (gesloten deuren).

Op dezelfde manier:  offəni fənstər   oftewel  offi fənstər  (geopende ramen).

Meerdere Duitse dialecten (b. v. Hamburg) kennen dit verschijnsel  (zue Türen, auffe Fenster).

 

 

Taalniveaus

In de Deutschschweiz spreken de autochtonen meestal Zwitserduits (b. v. ook in rechtszittingen) tenzij er is iemand bij die de dialect niet verstaat. Schrijftaal wordt gesproken om teksten voor te lezen en in meerderheid in de scholen opdat de scholieren standaardduits leren.

 

exempli gratia

uitspraak-opmerking

standaardduitse spelling

Das ist täglich mein Haus.

 

standardtaal

Das ɪst tɛːklɪç maɪ̯n haʊ̯s

officieel volgens Duden-woordenboek

tussentaal

Das ɪst tæ:gliχ maɪ̯n haʊ̯s

Zwitserhoogduits

streektaal

Das isd tægliχ min hu:z̊

ongebruikelijk, b. v. anderstalige

dialect

Das iʃ tægliχ mis hu:z̊

autochtone spreker

Nederlands

Dat is dagelijks mijn huis.

 

 

Zwitserland will niet de 17de deelstaat van Duitsland of de 10de deelstaat van Oostenrijk zijn; daarom spreken Zwitsers anders dan andere Duitstalige.

 

 

Grammatica

Spelling

Voor Zwitserduits is er geen gestandaardiseerde spelling gedefinieerd.

Substantieven

Het genus van de substantieven is voor bijna alle woorden gelijk als in het standaardduits.

Uitzonderingen, b. v. də ʃnæk m. (die Schnecke, de slak), s tram n. (die Tram, de tram).

Er zijn geen simpele regels voor de vorming van de pluralis; de tabel wijst hints aan:

standaardduits

Zwitserduits

-e

-{}

vaak met umlaut

-er

-ər

umlaut gelijk aan standaardduits

-(e)n

-ə  of  -{}

soms met umlaut

-s

-s  of  -{}

zonder umlaut

-{}

-{}

vaak met umlaut

-{}   nulpluralis (meervoud = enkelvoud)

Soms verschilt de vorm naar gelang van de situatie, b. v. datief pluralis:

sit ja:rə  (al jaren)    versus     sit 5 ja:r   (sinds 5 jaar)

 

Verbuiging (declinatie) van substantieven

Zwitserduits heeft voor naamwoorden twee naamvallen, voor persoonlijk voornaamwoorden drie naamvallen.

nominatief = 1e naamval

--> grondvorm

accusatief = 4e naamval

vorm: meestal = nominatief  --> grondvorm

datief = 2e naamval

 

genitief = 3e naamval

ongebruikelijk, b. v. in zinswendingen: her des haʊ̯səs (-> heer des huizes)

 

 

enkelvoud

pluralis

 

mannelijk

vrouwelijk

onzijdig

 

bepaald lidwoord

 

 

 

 

grondvorm

də

d

s

d

datief

em

də(r)

em

də

onbepaald lidwoord

 

 

 

 

grondvorm

ən

ə

əs

{}

datief

əmə(nə)

ənərə

əmə(nə)

{}

 

 

Verbuiging (declinatie) van adjectieven

Soms zijn er meerdere vormen mogelijk:

di aɪ̯g(ə)ni maɪ̯nig   oftewel    di aɪ̯gə maɪ̯nig   --> de eigen mening

 

Genitief

Das han iχ minər læptig nonig ərləbt.     --> Dat heb ik nog nooit meegemaakt in mijn leven.

Zinnen met genitief in standaardduits worden herformuleerd, b. v. met datief:

Der Junge, dessen Spielsachen kaputt gingen, ...

Də buəb dəm d spi:lsaχə kaput gangə sind... (De jongen wiens speelgoed waren gebroken,...)

Die Frau, deren Mann gestorben ist, ...

D frau dərə də ma: gʃtorbə iʃ ...  (De vrouw wier echtgenoot is overleden,...)

 

Verba

--> vervoeging (zie onderin)

Beleefdheid

Beleefdheidsvorm (vousvoyeren) in het algemeen:
gelijk als in standaardduits, si: (-> U/ gij) + werkwoord (3e persoon) meervoud.

Uitzondering: BE (regio Bern):
i:r (betoond) / ər (onbetoond) (-> jullie) + werkwoord (2e persoon) meervoud.

Zinsbouw

Zinnen zonder subject zijn mogelijk, b. v.:

Ufs ma:l iʃ widər ʃø:ns vætər. (-> Opeens is er weer een stralende dag.)

In standaardduits is de subject es nodig: Auf einmal ist es wieder schönes Wetter.

 

Eufonie beïnvloet de zinsbouw, b. v.:

Das tuət jedi fersiχərig gli:χ handhabə.

letterlijk: Dat doet iedere verzekering gelijk handhaven.

Das handhabt jedi fersiχərig gli:χ (correct maar moeilijk uit te spreken)

Dat behandelt elke assurantie op die manier.

 

Persoonlijk voornaamwoord

 

persoon

nominatief

accusatief

datief

wederkerend

 

1e

iχ

mi(χ)

mir

 

enkelvoud

2e

du

di(χ)

dir

 

 

3e   m./ n./ v.

ær / æs / si

in / əs / si

im / im / ire

siχ

 

1e

mir

ɔɪ̯s

 

meervoud

2e

ir

ɔɪ̯

 

 

3e

si

si

inə

siχ

Betoonde en onbetoonde vormen zijn hierboven gemakshalve niet onderscheiden.

 

Bezittelijk voornaamwoord

 

persoon

nominatief / accusatief

datief

 

 

m.

n.

v. / meervoud

m. / n.

v.

meervoud

 

1e

min

mis

mini

mim

minərə

minə

enkelvoud

2e

din

dis

dini

dim

dinərə

dinə

 

3e   m. n.

sin

sis

sini

sim

sinərə

sinə

 

3e   v.

irə

irəs

iri

irəm

irərə

irnə

 

1e

ɔɪ̯sə

ɔɪ̯səs

ɔɪ̯si

ɔɪ̯səm

ɔɪ̯sərə

ɔɪ̯snə

meervoud

2e

ɔɪ̯ə

ɔɪ̯əs

ɔɪ̯ri

ɔɪ̯əm

ɔɪ̯ərə

ɔɪ̯nə

 

3e

irə

irəs

iri

irəm

irərə

irnə

Betoonde en onbetoonde vormen zijn hierboven gemakshalve niet onderscheiden.

 

 

 

Regionale variëteiten

 

Bazel

In de stad Bazel wordt Nederalemannisch gesproken. In de omstreken („Bazel land“) daarentegen woordt „Zwitserduits algemeen“ gesproken:

Bazel duits

Zwitserduits algemeen

Nederlands

aanmerkingen

ba:səl

basəl

Bazel

nieuwhoogduitse uitrekking

ʃtro:s, ʃpro:χ

ʃtra:s, ʃpra:χ

straat, taal

ablaut net als in Elzassers + Luxemburgs

uns

ɔɪ̯s

ons

nieuwhoogduitse monoftongering

tʏtʃ

tʏ:dʃ

Duits

Bazels korting

kind

χind

kind(eren)

uitspraak net als in standaardduits

daʊ̯sig

tu:sig

1000

nieuwhoogduitse diftongering

me:glig

møgliχ

mogelijk

Bazels specialiteit

 

 

---------------------------------------------------------------------------------------------------------

Konjugation    -      Vervoeging    ---    Conjugation

 

 

Beispiel: reisen   (voorbeeld reizen)

aktiv / bedrijvend

 

passiv / lijdend

raɪ̯sə

infinitief = onbepaalde wijs

 

graɪ̯st  wærdə

raɪ̯sənd

participium presens (onvoltooid)

-

-

participium perfectum (voltooid)

 

graɪ̯st

 

raɪ̯s

raɪ̯səd

raɪ̯səd si

imperatief = gebiedende wijs

enkelvoud 2e persoon

meervoud 2e persoon

beleefdheidvorm

 

 

enkelvoud 1e persoon

iχ raɪ̯sə

(( iχ raɪ̯stə ))

iχ bi(n) graɪ̯st

iχ bi(n) graɪ̯st gsi:

iχ wirdə raɪ̯sə

iχ ga go raɪ̯sə

iχ wirdə graɪ̯st si:

 

indicatief = aantonende wijs

presens

preteritum

perfectum

plusquamperfect voltooid verleden

futurum I

 

futurum II

 

enkelvoud 3e persoon

əs wird graɪ̯st

(( əs word graɪ̯st  ))

əs iʃ graɪ̯st wordə

əs iʃ graɪ̯st wordə gsi(:)

əs wiərd graɪ̯st wærdə

 

əs wiərd graɪ̯st wordə si:

enkelvoud 1e persoon

iχ raɪ̯si

iχ sig(i) graɪ̯st

iχ sig(i) graɪ̯st gsi:

iχ wærdi (go) raɪ̯sə

iχ wærdi graɪ̯st si(:)

conjunctief (indirecte rede) 4)

gelijktijdig

voortijdig

 

„achternatijdig“

 

 

enkelvoud 3e persoon

əs wærdi graɪ̯st

 əs sig(i) graɪ̯st wordə

əs sig(i) graɪ̯st wordə gsi(:)

əs wærdi graɪ̯st wærdə

əs wærdi graɪ̯st wordə si(:)

 

iχ raɪ̯sti
iχ wʏrd(i) raɪ̯sə

iχ wæ:ri graɪ̯st

iχ wʏrd(i) go raɪ̯sə

conditionalis (voorwaardelijk)

tegenwoordige tijd

(Als …, zou ik nu op reis gaan)

verleden tijd (toen, vroeger)

toekomst (op een later tijdsstip)

 

əs wʏrd(i) graɪ̯st wærdə

əs wæ:ri graɪ̯st wordə

əs wʏrd(i) graɪ̯st wærdə

 

 

Infinitief

De infinitief wordt in Zwitserduits gelijk gebruikt als in standaardduits. Specialiteiten:

si χøməd ʦ rænə.   (standaardduits: Sie kommen gerannt.)   Ze komen rennen/gerend.

əs χunt go rægnə.     (standardduits: Es beginnt bald zu regnen.)  Het gaat binnenkort regenen.

 

 

Participium perfectum

g- staat gewoon voor standaardduitse ge-, enkele uitzonderingen:

ər iʃ ən gstudiərtə.  (Hij is een academicus.) Er ist ein „Studierter“ (niet: Gestudierter!)

ər hæt ju:s studiərt.  (Hij heeft rechten gestudeerd.)  Er hat Jus studiert.

 

 

Aanwending van de tijden

In het Alemannisch wordt het preteritum (indikatief) niet meer gebruikt, het is vervangen door het perfectum:

tijd Standardduits / Nederlands

tijd Zwitserduits

exempli gratia

letterlijk in het Nederlands

presens

presens

iχ issə

ik eet

perfectum

perfectum

iχ han gæsə

ik heb gegeten

preteritum

perfectum

iχ han gæsə

ik heb gegeten

plusquamperfect

dubbele perfectum5)

iχ han gæsə gha:

ik heb gegeten gehad

5) cf. Frans: passé surcomposé (temps surcomposé): j’ai eu mangé.

Het Zwitserduits maakt vaak gebruik van conjunctiefvormen, zelfs in onlogisch verschijnende situaties, b. v. aan het eind van een boodschap: „Das wær aləs“ (Dat was het).

 

 

Vervoeging naar persoon

presens

indicatief

preteritum

iχ raɪ̯sə

1e persoon enkelvoud

(( iχ raɪ̯stə )) -> iχ bi(n) graɪ̯st

du raɪ̯siʃ

2e persoon enkelvoud

(( du raɪ̯stəʃ )) -> du biʃ graɪ̯st

ər/si/əs raɪ̯st

3e persoon enkelvoud

(( ər/si/əs raɪ̯stə )) ->
ər/si/əs iʃ graɪ̯st

m(i)ər/iər/si raɪ̯səd

1e/2e/3e persoon meervoud

-> m(i)ər/iər/si sind graɪ̯st

BE VS  m(i)ər raɪ̯sə

1 persoon meervoud

(( m(i)ər raɪ̯stə )) ->
BE VS  m(i)ər si graɪ̯st

BE VS  ir raɪ̯səd

2 persoon meervoud

(( i(ə)r raɪ̯stət )) -> BE VS  ir sit graɪ̯st

VS  si raɪ̯sənd

3 persoon meervoud

(( si raɪ̯stə )), VS  ((si raɪ̯stənd )) ->

 

Schweizerdeutsch kennt mehrheitlich den Einheitsplural; abweichend: BE Region Bern, VS Region Wallis.

De meervoudsvormen zijn meestal identiek voor alle personen; afwijkend: BE gebied Bern, VS gebied Wallis.

 

presens (indirecte rede)

conjunctief

preteritum (conditionalis)

iχ raɪ̯si

1e persoon enkelvoud

iχ raɪ̯sti -> iχ wʏrdi raɪ̯sə

du raɪ̯siʃ

2e persoon enkelvoud

du raɪ̯stiʃ -> du wʏrdiʃ raɪ̯sə

ər/si/əs raɪ̯si

3e persoon enkelvoud

ər/si/əs raɪ̯sti ->
ər/si/əs wʏrdi raɪ̯sə

m(i)ər/iər/si raɪ̯sid

1e/2e/3e persoon meervoud

m(i)ər/iər/si raɪ̯stəd ->
m(i)ər/iər/si wʏrdid raɪ̯sə

BE VS  m(i)ər raɪ̯si

1 persoon meervoud

BE VS  m(i)ər raɪ̯stə ->
m(i)ər wʏrdi raɪ̯sə

BE VS  ir raɪ̯sid

2 persoon meervoud

BE VS  ir raɪ̯stəd -> ir wʏrdid raɪ̯sə

VS  si raɪ̯sind

3 persoon meervoud

VS  si raɪ̯stənd -> si wʏrdind raɪ̯sə

 

 

aktiv bedrijvend

Gegenwart (presens)

Vergangenheit (preteritum)

 

Regelmässige Verben (regelmatige werkwoorden)

Unregelmässige Verben (onregelmatige werkwoorden)

Regelmässige Verben (regelmatige werkwoorden)

Unregelmässige Verben (onregelmatige werkwoorden)

Indikativ

indicatief

Bildung auf -ə (Schwa)

 

eindigt met -ə (Sjwa)

Bildung ähnlich Standard-deutsch

Bildung wie im Standarddeutsch auf –te.

seit ca. 1600 ausser Gebrauch1)

(vormen zoals in  standaardduits, verouderd!)

Bildung siehe Tabelle unten.

seit ca. 1700 ausser Gebrauch1)

(z. onderstande tabel,
verouderd!)

Konjunktiv

conjunctief

Bildung auf –i

(eindigt met –i)

Bildung auf –ti

(eindigt met –ti)

s. Tabelle unten

z. onderstande tabel

 

1) Dialekte im oberdeutschen Sprachraum (= südlich von Karlsruhe).

1) In Zwitsere, Oostenrijkse en Zuid-Duitse dialecten nauwelijks meer gebruikt.

 

 

Unregelmässige Verben (onregelmatige werkwoorden)

Grundform Standard­deutsch

 

infinitief

Duitse standardtaal

 

Grundform

Dialekt

 

infinitief

Zwitserduits

Indikativ

Gegenwart

 

indicatief

presens

enkelvoud

2e persoon

(cursief: 1e persoon)

 

Konjunktiv

Gegenwart

conjuctief presens

enkelvoud

1e persoon

Partizip

Perfekt

voltooid deelwoord

sein (S) / haben (H) / nur intransitiv (-)

3)

Indikativ Präteritum

indicatief imperfectum

1. Person,

ik …

veraltet  verouderd

Konjunktiv Präteritum 2)

conditionalis  verleden tijd 2)

1. Person,

ik …

 

sein

si:

biʃ   bin

sigi

gsi:  S

war

wæ:ri

haben

ha:

həʃ   han

hebi

gha:  H

hatt

hetti

müssen

mʏəsə

muəʃ

muəs

mʏəsi

mʏəsə  H

muəʃt

mʏəsti

können

χønə

χaʃ

χa(n)

χøni

χønə  H

((gekont))

χont

χønti

dürfen

dørfə

dørfʃ

dørfi

dørfə  H

duərft

dørfti

sollen

sølə

selʃ

seli

selə  H

solt

setti

wollen

velə

vilʃ

veli

velə t

gəvolt i  H

volt

vetti

mögen

møgə

magʃ

møgi

gmoχt t

møgə i  H

moχt

møχti

bewegen

bevegə

bevegʃ

bevegi

*bevogə  H

bevo:g

bevø:gi

bieten

biətə

bʏtiʃ

biəti

potə  H

bo:t

bø:ti

binden

bində

bindiʃ

bindi

pundə  H

bund

bændi

bitten

bitə

bitiʃ

biti

*pætə  H

but

bæ:ti

blasen

bla:sə

bla:siʃ

bla:si

plasə  H

blo:s

bliəsi

brechen

brəχə

briχʃ

brəχi

proχə  H

bro:χ

bræ:χi

brennen

brənə

brənʃ

brəni

prənt  H

bronnt

brænnti

bringen

briχə

briχʃ

briχi

pra:χt  H

bro:χt

bræχti

denken

dæŋkə

dæŋkʃ

dæŋki

təŋkt  H

do:χt

dæχti

dreschen

dreʃə

dreʃiʃ

dreʃi

*(troʃə)  H

dro:ʃ

dræ:ʃi

dringen

driŋə

driŋʃ

driŋi

truŋə  H

droŋ

dræŋi

empfehlen

empfelə

empfilʃ

empfeli

empfolə  H

empfo:l

empfæ:li

erlöschen

erløʃə

erliʃiʃ

erløʃi

erloʃə  -

erlu:ʃ

erlʏ:ʃi

erschrecken

erʃrekə

erʃrekʃ t

erʃrikʃ i

erʃreki

erʃrekt  H

erʃrokə  S 

erʃru:k

erʃræ:ki

essen

æsə

issiʃ

æsi

gəsə  H

a:s

æ:si

fallen

falə

falʃ

fali

gfalə  S

fo:l

fiəli

fangen

faŋə

faŋʃ

faŋi

gfaŋə  H

foŋ

fiəŋi

fechten

fæχtə

fæχtiʃ

fæχti

gfoχtə  H

fo:χt

føχti

finden

fində

findʃ

findi

gfundə  H

fond

fændi

flechten

flæχtə

flæχtiʃ

flæχti

*gfloχtə  H

floχt

fløχti

fliegen

flʏ:gə

flʏ:gʃ

flʏ:gi

gflogə  S

flu:x

flʏ:gi

fliehen

fliə

fliəʃ

fliəi

gfloə  S

flo:χ

flø:xi

fliessen

fließen

flʏ:sə

flʏ:siʃ

flʏ:si

gflosə  S

flo:ss

flø:ssi

fragen

fræ:gə

fræ:gʃ

fræ:gi

gfræ:gət  H

fro:x

frø:gi

fressen

fræssə

frissiʃ

fræssi

gfrəsə  H

fro:ss

fræ:ssi

frieren

frʏ:rə

frʏ:rʃ

frʏ:ri

*gfro:rə  H

fro:r

frø:ri

gären

gæ:rə

gæ:rʃ

gæ:ri

gho:rə  H

go:r

gø:ri

gebären

gebæ:rə

gebæ:rʃ

gebæ:ri

gebo:rə  H

gebo:r

gebæ:ri

geben

gæ:

gibʃ

gæbi

ghæ:  H

go:b

gæ:bi

gehen

ga

ga:ʃ

ga(nə)

gøxi

ghaŋə  S

goŋ

giəŋi

gelten

gæltə

giltʃ

giltə

gælti

gholtə  H

golt

gælti

geniessen

genießen

gnʏ:sə

gnʏ:siʃ

gnʏ:si

gnosə  H

gnu:s

gnø:si

geschehen

gʃe:

gʃe:ʃ

gʃəxi

gʃe(ə)  -

(pasiərt)

gʃo:x

gʃæ:χi

gewinnen

gvʏnə

gvʏnʃ

gvʏni

gvunə  H

gvonn

gvænni

giessen

gʏ:sə

gʏ:siʃ

gʏ:si

gosə  H

guəss

gø:ssi

gönnen

gønə

gøniʃ

gøni

*gunə  H

gu:nt

gʏnti

graben

grabə

grabʃ

grabi

grabə  H

gruəb

grʏəbi

halten

haltə

haltiʃ

halti

ghaltə  H

ho:lt

hiəlti

hängen

haŋə

haŋʃ

haŋi

ghæŋt  H

ghaŋə  S

hoŋ

hiəŋi

heben

hebə

hebʃ

hebi

ghebt  H

ghobə  H

huəb

hø:bi

heissen

heißen

haɪ̯sə

haɪ̯siʃ

haɪ̯si

*(ghiəsə)  H

hiəss

hiəsi

helfen

hælfə

hilfʃ

hælfi

ghulfə  H

hulf

hʏlfi

klingen

kliŋə

kliŋʃ

kliŋi

kluŋə  H

kloŋ

klæŋi

kneifen

knaɪ̯fə

knaɪ̯fiʃ

knaɪ̯fi

*knifə  H

kniəf

kniə:fi

kommen

χo:

χumʃ

χumə

χømi

χo:  S

χo:m

χæ:mi

kriechen / krauchen

χrʏ:χə

χrʏ:χiʃ

χrʏ:χi

*kroχə  S

χro:χ

χrʏ:χi

laden

ladə

ladiʃ

ladi

gladə  H

luəd

lʏədi

lassen

la:

la:ʃ

løsi

gla:  H

lo:ss

liəssi

laufen

laufə

laufiʃ

laufi

(*)glofə  S

lo:f

liəfi

lesen

læsə

lisiʃ

ləsi

gləsə  H

lo:s

læ:si

liegen

ligə

ligʃ

ligi

gləgə  S

lo:χ

læ:gi

lügen

lʏ:gə

lʏ:gʃ

lʏ:gi

*glogə  H

lu:g

lø:gi

machen

maχə

maχiʃ

maχi

gmaχt  H

mo:χ

møχi

melken

melkə

melkʃ

melki

*gmolkə  H

molk

mølki

messen

mæsə

misiʃ

mæsi

gməsə  H

mo:ss

mæ:ssi

misslingen

misliŋə

misliŋʃ

misliŋi

*misluŋə  -

misloŋ

mislæŋi

nehmen

næ:

nimʃ

nəmi

gno:  H

no:m

næ:mi

quellen

kwælə

kwilʃ

kweli

*gkwolə  -

kwul

kwøli

raten

ratə

ratiʃ

rati

gratə  H

riət

riəti

riechen

riəχə

rʏχʃ

riəχi

groχə  H

ru:χ

røχi

ringen

riŋə

riŋʃ

riŋi

*gruŋə  H

roŋ

ræŋi

rufen

rʏəfə

rʏəfʃ

rʏəfi

*gruəfə  H

riəf

riəfi

saufen

su:fə

su:fʃ

su:fi

gsofə  H

su:f

søffi

saugen

su:gə

su:giʃ

su:gi

*gsogə  H

su:g

sø:gi

schaffen

ʃaffə

ʃaffʃ

ʃaffi

gʃafə  H

ʃu:f

ʃʏ:fi

schelten

ʃeltə

ʃeltiʃ

ʃelti

gʃoltə  H

ʃolt

ʃæ:lti

scheren

ʃe:rə

ʃe:rʃ

ʃe:ri

gʃo:rə  H

ʃur

ʃø:ri

schieben

ʃiəbə

ʃiəbʃ

ʃiəbi

gʃobə  H

ʃu:b

ʃø:bi

schiessen

schießen

ʃʏ:sə

ʃʏ:siʃ

ʃʏ:si

gʃosə  H

ʃu:s

ʃø:si

schinden

ʃində

ʃindiʃ

ʃindi

*gʃundə  H

ʃu:nd

ʃʏndi

schlafen

ʃla:fə

ʃla:fʃ

ʃla:fi

gʃla:fə  H

ʃlo:f

ʃliəfi

schlagen

ʃla:

ʃla:ʃ

ʃlegi

gʃlagə  H

ʃluəg

ʃlʏəgi

schliessen

schließen

ʃlʏsə

ʃlʏsiʃ

ʃlʏsi

gʃlosə  H

ʃlu:s

ʃlø:si

schlingen

ʃliŋə

ʃliŋʃ

ʃliŋi

(*)gʃluŋə  H

ʃloŋ

ʃlæŋi

schmelzen

ʃmeltsə

ʃmeltsiʃ t

ʃmiltsiʃ i

ʃmeltsi

gʃmoltsə  H

(gʃmilzt)

ʃmults

ʃmøltsi

schwellen

ʃvelə

ʃvelʃ

ʃveli

*gʃvulə  -

ʃvul

ʃvøli

schwimmen

ʃvʏmə

ʃvʏmʃ

ʃvʏmi

*gʃvumə  S

ʃvum

ʃvømmi

schwinden

ʃvində

ʃvindiʃ

ʃvindi

gʃvundə  H

ʃvond

ʃvændi

schwingen

ʃviŋə

ʃviŋʃ

ʃviŋi

gʃvuŋə  H

ʃvoŋ

ʃvæŋi

sehen

gse:

gse:ʃ

gse:(nə)

gsəχi

gse:  H

gso:x

gsæ:χi

sieden

si:də

si:diʃ

si:di

*gsotə  H

sutt

sʏtti

singen

siŋə

siŋʃ

siŋi

gsuŋə  H

soŋ

sæŋi

sinken

sinkə

sinkʃ

sinki

gsunkə  S

sonk

sænki

sitzen

sitsə

sitsiʃ

sitsi

gsəsə  S

so:s

sæ:ssi

speisen

ʃpi:sə

ʃpi:siʃ

ʃpi:si

gʃpisə  H

ʃpi:əs

ʃpi:əsi

sprechen

ʃpræχə

ʃpriχʃ

ʃpræχi

gʃproχə  H

ʃpro:χ

ʃpræ:χi

spriessen

sprießen

ʃpriəsə

ʃpriəsiʃ

ʃpriəsi

*gʃprosə  S

ʃprus

ʃprøsi

springen

ʃpriŋə

ʃpriŋʃ

ʃpriŋi

gʃpruŋə  S

ʃproŋ

ʃpræŋi

stechen

ʃtæχə

ʃtæχiʃ

ʃtəχi

gʃtoχə  H

ʃto:χ

ʃtæ:χi

stehen

ʃta:

ʃta:ʃ

ʃta:(nə)

ʃtøχi

gʃtandə  S

ʃto:nd

ʃtændi

stehlen

ʃtælə

ʃtilʃ

ʃtəli

gʃto:lə  H

ʃto:l

ʃtæ:li

sterben

ʃtærbə

ʃtirbʃ

ʃtærbi

gʃtorbə  S

ʃturb

ʃtʏrbi

stieben

ʃtʏ:bə

ʃtʏ:bʃ

ʃtʏ:bi

*gʃtobə  H

ʃto:b

ʃtø:bi

stinken

ʃtinkə

ʃtinkʃ

ʃtinki

*gʃtunkə  H

ʃtunk

ʃtʏnki

tragen

trægə

træiʃ

trægi

thraɪ̯ t  H

tro:χ

trø:gi

treffen

træfə

trifʃ

træfi

throfə  H

tro:f

træ:fi

treten

trætə

tritʃ

trəti

thrətə  H

tro:t

træ:ti

trinken

trinkə

trinkʃ

trinki

thrunkə  H

tronk

trænki

tun

tuə

tuəʃ

tuə(nə)

təxi

tha:  H

to:t

tæ:ti

verderben

fərderbə

fərdirbʃ

fərderbi

fərdorbə  H

fərdurb

fərdʏrbi

vergessen

fərgæsə

fərgisiʃ

fərgæsi

fərgæsə  H

fərgo:s

fərgæssi

verlieren

fərlʏ:rə

fərlʏ:rʃ

fərlʏ:ri

fərlorə  H

fərlu:r

fərlø:ri

verzeihen

fərʦeiə

fərʦeiʃ

fərʦeii

*fərʦiə  H

fərʦo:χ

fərʦʏχi

wachsen

vaχsə

vaχsiʃ

vaχsi

gvaχsə  S

vu:χs

vʏχsi

wägen

væ:gə

væ:gʃ

væ:gi

*gvogə  H

vu:x

vø:gi

waschen

væʃə

væʃiʃ

væʃi

gvæʃə  H

vu:ʃ

vʏ:ʃi

weben

væbə

væbʃ

væbi

*gvobə  H

vu:b

vø:bi

werben

verbə

virbʃ

verbi

gvorbə  H

vu:rb

vʏrbi

werden

værdə

virʃ

vird(ə)

værdi

vordə  -

vord

vʏrdi

werfen

værfə

virfʃ

værfi

gvorfə  H

vuərf

vʏrfi

wiegen

viəgə

viəgʃ

viəgi

*gvogə  H

vu:x

vø:gi

winken

viŋkə

viŋkʃ

viŋki

gvuŋkə  H

voŋk

viŋkti

wissen

vʏsə

vaɪ̯ʃ vaɪ̯s

vʏsi

gvʏst  H

vo:st

vʏssti

wringen

vriŋə

vriŋʃ

vriŋi

(*)gvruŋə  H

vroŋ

vræŋi

ziehen

ʦiə

ʦiəʃ

ʦiə(nə)

ʦiəi

ʦogə  H

ʦo:χ

ʦʏχi

zwingen

ʦviŋə

ʦviŋʃ

ʦviŋi

ʦvuŋə  H

ʦvoŋ

ʦvæŋi

 

:           Dehnungszeichen (vrij / lang klinker)

 

2) Bei Hilfs- und Modalverben gängig, sonst oft umschrieben mit „würde“.   

2) Gebruikelijk voor hulp- en modale werkwoorden, anders vaak vervangen door „würde“ (zou) + infinitief.

 

3) Bildung des Perfekts und des Passivs und Regeln für haben/sein (meistens) wie im Standarddeutsch.

3) Perfectum: iχ  bin naχ ... grəisd. (Ich reiste nach .... Ik heb naar ... gereisd./Ik reisde naar ...);
   Passief: miər wiərd verziə. (Mir wird verziehen. Ik word vergeven.)

* vaak regelmatig gevormd.

t   transitiv, overgankelijk

i   intransitiv, onovergangelijk

 

 

4) Het Zwitserduits volgt dezelfde regels als het Standaardduits, vernoemd „gemischter Konjunktiv“, soms ook „Goethe-Schiller-Konjunktiv“; de tempus van de bijzin is – anders dan in de meeste talen - onafhankelijk van de tempus van de hoofdzin:

 

hoofdzin

bijzin in indirecte rede

tijdrelatie

Ich sage,

Ich habe gesagt,

Ich sagte,

Ich hatte gesagt,

Ich werde sagen,

…

ich reise viel.

Ich reiste viel.

gleichzeitig

ich sei viel gereist.

ich sei damals schon viel gereist gewesen.

vorzeitig

ich werde viel gereist sein.

 

nachzeitig

 

 

info@zwitserduits.ch